"Ik geloof in de kracht van informatie": James Nachtwey in gesprek met Hilary Roberts

Ik hoorde voor het eerst van je toen je in 1981 verslag deed van de hongerstakingen in Noord-Ierland. Daarvoor werkte je echter als persfotograaf in de Verenigde Staten. Hoe ben je geïnteresseerd geraakt in fotografie?

Tijdens mijn jeugd was er niets dat erop wees dat ik interesse in of talent voor fotografie zou hebben. Na mijn afstuderen heb ik besloten dat ik dit wilde doen. Ik was geïnspireerd geraakt door fotografie over de oorlog in Vietnam en de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Deze foto's hadden een grote impact op mij persoonlijk en hierdoor veranderde mijn mening over wat er daadwerkelijk gebeurde. Onze politici en militaire leiders vertelden ons het een en fotografen vertelden ons iets anders: de fotografen vertelden ons wat er daadwerkelijk gebeurde.

Je hebt jezelf fotografie geleerd. Hoe heb je dat gedaan?

Ik had niet genoeg geld om naar een fotografieschool te gaan. Ik begon met foto's maken op een geleende camera. Ik las boeken over het belichten en ontwikkelen van film, en het maken van afdrukken. Ook huurde ik een donkere kamer om te oefenen. Overal waar ik kwam, deed ik alsof ik een opdracht van een tijdschrift had. Ik ging er zelf op uit en probeerde foto's te maken die ik aan een redacteur kon laten zien. Na enkele jaren had ik een portfolio opgebouwd en hiermee ging ik uiteindelijk naar het kantoor van Time in Boston. Ze waren enthousiast en ze gaven me opdrachten.

Denk je dat het voor jonge fotografen tegenwoordig belangrijk is om risico's te nemen om hun carrière van de grond te krijgen?

Je neemt risico's tijdens het begin en tijdens de rest van je carrière, zolang je fotograaf bent. Maar je moet nooit roekeloos zijn, want de gevolgen kunnen heel ernstig zijn, meer dan alleen een mislukte carrière. Als je foto's aan het publiek zullen worden getoond, wil je er alles aan doen om het verhaal goed te vertellen. We maken de geschiedenis live mee. We weten de betekenis van de gebeurtenissen nog niet. Daarom fotograferen we, [maar] we moeten ons instinct en onze kennis over het verleden gebruiken om te proberen een beeld te scheppen waar een kern van waarheid in zit.

Don McCullin heeft gezegd dat hij niet denkt dat zijn foto's een verschil maken. Hoe zie je je eigen werk? Heb je ooit gemerkt dat je foto's een positieve verandering hebben gebracht of mensen hebben geïnformeerd?

Ik geloof in de kracht van informatie in het hoofd van het publiek. Door informatie worden mensen niet meer gemonopoliseerd door de machthebbers. Het veranderingsproces is daarvan afhankelijk. Er is bewijs dat het werk van de pers essentiële informatie voortbrengt waardoor veranderingen tot stand komen. Dit is niet mijn werk of het werk van één journalist, maar het werk van ons allemaal samen. Er zijn oorlogen waarvan mensen denken dat deze hopeloos zijn en nooit zullen eindigen, maar dat gebeurt wel. Een van de redenen hiervoor is informatie en het collectieve bewustzijn dat de informatie teweegbrengt. Toen de oorlog in Irak begon, was een grote meerderheid van het Amerikaanse volk daar voorstander van. Als we enkele jaren vooruit spoelen, zien we dat een grote meerderheid van de Amerikanen tegen is. Informatie is de oorzaak van deze verandering?

We gaan door naar je laatste project, Memoria. Dit is een grote overzichtstentoonstelling waarvan ook een boek zal worden gemaakt. Wat hoop je hiermee te bereiken?

Ik heb dit gebruikt om via een ander platform te kunnen communiceren, niet in de pers maar in een expositieruimte. Mijn werk is bedoeld om te verschijnen in massamedia op het moment dat de gebeurtenissen plaatsvinden, waardoor het deel wordt van de dagelijkse gesprekken van mensen. Maar een bijkomend doel van de foto's is om deze buiten die context te tonen. Fotografie is een momentopname, maar is ook tijdloos. Wanneer je foto's apart van het nieuws ziet, ervaar je deze anders.

Ik wil graag over specifieke voorbeelden uit de tentoonstelling praten. Sommige zijn erg bekend, maar zullen toch indruk maken. De eerste foto is van de strijd om Mostar in Bosnië, in 1993, van een Kroatische strijder die vanuit een raam met zijn wapen schiet (zie hierboven)...

Ik was net voor het eerst in Bosnië aangekomen. Ik kwam daar op de tweede dag van de strijd. Ik was samen met een andere fotograaf en we slaagden erin ons bij een groep Kroatische strijders te voegen die van huis tot huis en van kamer tot kamer vochten. Ze probeerden hun moslimburen te verdrijven met wie ze generaties lang in vrede hadden samengeleefd. Door deze postnationale burgeroorlog waardoor voormalig Joegoslavië uiteenviel, vormden normale burgers milities die soevereine eenheden wilden oprichten voor hun eigen etnische groepen.

Vlak voordat ik die foto nam, was een van de strijders in de gang neergeschoten en de andere fotograaf die bij mij was, verleende eerste hulp. Het leek of niemand anders in hun groep wist hoe je dat moest doen. Voor mij is die foto [van de strijder die zijn wapen richt] tegenstrijdig omdat het plaatsvindt in een slaapkamer. Een slaapkamer is waar mensen rusten en dromen, waar het leven zelf wordt verwekt. Juist die plek was het strijdtoneel.

Je hebt veel slachtoffers van conflicten ontmoet. Ga je ooit terug of houd je contact met de mensen die je onder deze omstandigheden hebt gefotografeerd?

Dat is niet mijn rol. Ik ga naar gebieden waar conflicten en chaos heersen, en de ontwikkelingen volgen elkaar snel op. Ik ga op dat moment relaties aan, maar daarna ga ik verder. Mensen gaan weer verder.

Je was precies op Ground Zero in New York op 11 september 2001, toen de zuidelijke toren instortte. Ik neem aan dat dat werk een van je persoonlijkste rapportages is. Wat herinner je je van die dag en hoe kijk je er nu op terug?

Volgens mij heb ik het nooit verwerkt. Ik kwam op 10 september rond half twaalf aan in New York na een reis naar Frankrijk en kon de torens van het World Trade Center vanuit mijn raam zien. Toen ik 's ochtends uit het raam keek, zag ik zwarte rook uit de eerste toren komen. Ik had geen idee wat het was. Ik dacht dat er misschien een ongeluk was gebeurd, en [ik besefte] dat het iets belangrijks zou zijn, dus ik zocht mijn camera-apparatuur bij elkaar. Toen ik klaar was om te vertrekken, keek ik nog een keer uit het raam en zag ik dat de tweede toren in brand stond. Ik besefte dat Amerika werd aangevallen.

Ik rende ernaartoe en begon te fotograferen. Toen ik mijn camera op de zuidelijke toren richtte, zag ik een kerk met een kruis en gebruikte dat als richtobject, een voorgrondelement dat instinctief juist leek. Toen ik aan het fotograferen was, stortte de toren voor mijn ogen in. Ik was verbluft. Mijn gedachten gingen ineens in slow motion en al die grote stukken metaal die als luciferhoutjes door de lucht vlogen, zweefden in slow motion. Ik dacht dat ik alle tijd van de wereld had.

Fotografen doen niet alleen hun werk, maar zijn ook getuige. We weten dat ze niet immuun zijn voor de gevolgen. Je hebt een lange, succesvolle carrière gehad in dit vak. Je hebt verschrikkelijke dingen gezien. Hoe ga je met deze herinneringen om?

Zo fatsoenlijk mogelijk, hoop ik. Het is moeilijk.

Vind je het eenvoudiger om erover te praten of om je te richten op het volgende?

Ik bespreek het niet met mensen die nog nooit in een dergelijke situatie zijn geweest omdat je het niet kunt uitleggen. En dat is niet hun schuld. We delen deze herinneringen en gevoelens met collega's, een uitzonderlijke groep mensen, en we begrijpen elkaar direct. We hoeven er eigenlijk niet eens over te praten en als we dat toch doen, weten we waar de ander het over heeft. Je draagt het met je mee. Je moet bereid zijn niet alleen de fysieke risico's, gevaren en ontberingen te trotseren, maar ook de emotionele obstakels. En die zijn in dit vak onvermijdelijk.

Ik wil het nu hebben over je recentere werk. Er is een foto uit Cambodja van een moeder met haar zoon die lijdt aan tuberculose en meningitis. Het is een piëta-achtige compositie. Deze blijft in je geheugen, mogelijk vanwege die associatie. Hierdoor besef ik hoe de moderne medische wetenschap wonderen kan verrichten, maar in derdewereldlanden of landen met minder goede voorzieningen lijden mensen nog steeds. Heb je die opdracht weer op eigen initiatief gedaan?

De eerste keer dat ik me werkelijk bezighield met tuberculose was tijdens een samenwerking met het Cambodjaanse gezondheidscomité, een ngo die is opgericht door Dr Anne Goldfeld van Harvard University. Zij is naar Cambodja gegaan om mensen met tuberculose te helpen. Dat was een door de overheid gerund medisch centrum met bijna geen medicijnen en dokters met weinig training. De familie van de patiënten deed het grootste deel van de zorg zelf omdat er een groot tekort aan personeel was. Ik denk dat het een foto van liefde is.

Ja.

Ik denk dat vooral de liefde die jongen in leven hield.

Kreeg hij medicijnen of een behandeling?

Heel weinig.

Is het goed met hem afgelopen?

Dat weet ik niet. Ik hoop dat hij het heeft overleefd. Zijn moeder had het op dat moment nog niet opgegeven. Ze was heel hoopvol, ondanks dat de situatie zo wanhopig was.

Dan komen we nu bij het heden. Je was in Griekenland om de Europese vluchtelingencrisis te fotograferen, samen met veel andere fotografen. Hoe heb je dat beleefd?

Ik heb tijdens die periode drie reizen naar Europa gemaakt. Tijdens de eerste reis kwam ik aan in Belgrado, net toen de Hongaarse grens werd gesloten. De vluchtelingen gingen nu uit zichzelf richting Kroatië en Slovenië. Ik werd op het vliegveld opgehaald door een man die mijn tolk en gids zou worden. We gingen meteen in die richting, zonder te weten wat we zouden aantreffen.

Ik zag een groep mensen door landbouwvelden lopen. Ik stapte uit de auto en begon hen te volgen. Ik zei tegen mijn gids: "Ik weet niet waar ik naartoe ga. Kijk of je me aan het eind van de dag kunt vinden." De mensen wisten niet eens in welk land ze waren. Volgens mij wisten ze niet echt waar ze naartoe gingen. Ze werden voortgedreven door wanhoop en aangetrokken door hoop. Ze bereikten het eind van de landbouwvelden en kwamen uiteindelijk bij een treinstation. Niemand wist of er een trein zou komen en waar die heen zou gaan.

Vanaf daar ben ik naar het Griekse Lesbos gegaan om de mensen te fotograferen die vanuit Turkije op het strand aankwamen. Ten slotte ben ik naar Idomeni op de grens tussen Griekenland en Macedonië gegaan. De grens was gesloten en de mensen waren gestrand in vieze tentenkampen in de modder en regen. Dit gebeurde in de 21e eeuw in Europa. Als de hightechtenten dierenvellen waren geweest, had het een scène uit de middeleeuwen kunnen zijn.

Tegenwoordig is er veel aandacht voor nepnieuws en mensen lijken moeite te hebben feiten te onderscheiden van fictie, en wat fotografie hierbij kan betekenen. Wat vind je van nepnieuws en het dilemma van waarheid en geloofwaardigheid in de fotografie?

Journalistiek is afhankelijk van integriteit. Organisaties of personen die zaken bewust een verkeerde draai geven of gewoon keihard liegen, zetten het vak onterecht in een kwaad daglicht. De beste kranten, tijdschriften, televisiestations en persbureaus houden zich aan ethische gedragsregels en normen. Organisaties met een bewezen staat van dienst zijn betrouwbaar. Als politici deze organisaties beschuldigen van het brengen van nepnieuws, komt de waarheid hun waarschijnlijk niet goed uit. Ik denk dat we mensen die deze zaken zelf uitzoeken waardering moeten geven.

Denk je dat de journalistiek in de 21e eeuw in een gezonde toestand verkeert?

Ja, ik denk dat die in een zeer gezonde toestand verkeert en zich verder ontwikkelt. Journalistiek is nodig voor een goede werking van de maatschappij. Het zal niet weggaan. Het zal sterker worden. Welke middelen we momenteel ook gebruiken, we zullen ze op de juiste manier gebruiken. En als er weer iets nieuws komt, zullen we ons daaraan aanpassen. Ik kan niets vertellen over de commerciële aspecten van het runnen van een nieuwsorganisatie omdat ik daar niets over weet. Maar ik weet zeker dat de mensen die hier wel verstand van hebben manieren zullen vinden om zich aan te passen.